Φρόιντ, Ζίγκμουντ

(Freud, Φράιμπεργκ, σήμερα Πρίμπορ, Μοραβία 1856 – Λονδίνο 1939). Αυστριακός νευροπαθολόγος. Είναι ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης. Πρωτότοκος από 7 αδέλφια, γεννήθηκε από τον δεύτερο γάμο του Εβραίου εμπόρου Γιάκοπ Φρόιντ και τα πρώτα χρόνια της παιδικής ηλικίας του έμειναν μια από τις σημαντικότερες περιόδους της ζωής του, όπως αναγνώρισε ο ίδιος, όταν σε ηλικία 75 ετών έγραφε στον δήμαρχο της γενέτειράς του για να τον ευχαριστήσει για τις τιμές που του απονεμήθηκαν: «...Βαθιά μέσα μου, κάτω από πολλά στρώματα, εξακολουθεί να ζει πάντα το ευτυχισμένο παιδάκι του Φράιμπεργκ, ο πρωτότοκος μιας νεαρής μητέρας, ο οποίος από αυτόν τον αέρα, από αυτήν τη γη, πήρε τις πρώτες ανεξίτηλες εντυπώσεις». Το 1859 η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στη Λειψία και τον επόμενο χρόνο στη Βιέννη, όπου έζησε ο Φ. έως τη μέρα που αναγκάστηκε να φύγει στο Λονδίνο κυνηγημένος από τους ναζί, ένα χρόνο ακριβώς πριν πεθάνει. Αφού στην αρχή έδειξε διάθεση να ακολουθήσει νομικές σπουδές, σε ηλικία 17 ετών γράφτηκε στην ιατρική σχολή της Βιέννης επηρεασμένος, όπως φαίνεται, από το διάβασμα των έργων του Δαρβίνου και ενός δοκιμίου του Γκέτε. Οι πρώτες επιστημονικές εργασίες του χρονολογούνται από το 1876 όταν, φοιτητής ακόμα, έκανε στο εργαστήριο φυσιολογίας του περίφημου καθηγητή Ερνστ Μπρίκε ενδιαφέρουσες έρευνες συγκριτικής ανατομίας μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν οι σχετικές με το νευρικό σύστημα μερικών ειδών ψαριών. Το 1881 έδωσε επιτυχείς πτυχιακές εξετάσεις και το επόμενο έτος γνώρισε τη Μάρθα Μπερνάις, που την παντρεύτηκε 5 χρόνια αργότερα. Τα γράμματα που έγραφε στη Μάρθα κατά τα χρόνια της μνηστείας τους είναι από τις ωραιότερες ερωτικές ιστορίες (Γράμματα αρραβωνιασμένου). Ο γάμος τους ήταν εξαιρετικά ευτυχισμένος και ήρεμος. Το 1887 γεννήθηκε η πρωτότοκη Ματθίλδη και ακολούθησαν άλλα 5 παιδιά, το τελευταίο από τα οποία, η Άννα, συνέχισε την επιστημονική πορεία του πατέρα της ως ψυχαναλύτρια παιδιών. Λίγα χρόνια αφού πήρε το πτυχίο του, ο Φ., μελετώντας τις ιδιότητες της κοκαΐνης, παρατήρησε την κατάσταση ευφορίας που προκαλεί και είδε τις δυνατότητες που υπήρχαν να χρησιμοποιηθεί ως αναισθητικό. Για να περάσει τις διακοπές με τη μνηστή του, διέκοψε την εργασία του και την εμπιστεύθηκε σε ένα συνάδελφό του, ο οποίος είχε έτσι την τιμή της ανακάλυψης. Την ίδια περίοδο τελείωσε μερικές άλλες σημαντικές εργασίες ιστολογίας του νευρικού συστήματος και παθολογικής ανατομίας και το 1885 ανακάλυψε τις ρίζες του ακουστικού νεύρου, πήρε τον τίτλο του διδάκτορα της νευροπαθολογίας και έπειτα πήγε στο Παρίσι για να ασχοληθεί συστηματικότερα με τις παθολογοανατομικές μελέτες του. Η εργασία του στην ψυχιατρική κλινική της Σαλπετριέρ, που διηύθυνε ο Σαρκό, αν και έμεινε εκεί μόνο λίγους μήνες, αντιπροσωπεύει σημαντική στιγμή στην εξέλιξη της σκέψης του Φ., γιατί σημειώνει τη στροφή του ενδιαφέροντός του από τις ανατομικές μελέτες προς τις κλινικές και ιδιαίτερα τις ψυχολογικές. Στο Παρίσι κοντά στον Σαρκό, και το επόμενο έτος στο Νανσί κοντά στον Μπερνέμ, ο Φ. διδάχτηκε τη μέθοδο της ύπνωσης, που χρησιμοποιούσαν αυτοί για τη θεραπεία υστερικών εκδηλώσεων. Η θεραπευτική αυτή μέθοδος χρησιμοποιούνταν στη Βιέννη από ένα πιο ηλικιωμένο συνάδελφό του, τον Γιόζεφ Μπρόιερ, που θεράπευσε μια υστερική γυναίκα εφαρμόζοντας τον υπνωτισμό, όχι για να την κάνει να ξεχάσει τα συμπτώματα, αλλά για να υπερνικήσει τις αναστολές. Ο Μπρόιερ διαπίστωσε πράγματι την προοδευτική εξαφάνιση των συμπτωμάτων, ενώ η ασθενής μπορούσε να θυμάται τις οδυνηρές συγκινήσεις που δοκίμασε από ορισμένα γεγονότα της ζωής της, που το καθένα αντιπροσώπευε την περίπτωση κατά την οποία ένα ορισμένο σύμπτωμα είχε παρουσιαστεί για πρώτη φορά. Από την παρατήρηση αυτή ο Φ. οδηγήθηκε στο να επεξεργαστεί ορισμένα συμπεράσματα σχετικά με τη φύση των υστερικών συμπτωμάτων, στη βάση των οποίων έβλεπε τη σύγκρουση (ανάμεσα σε ενστικτώδεις πόθους –κυρίως σεξουαλικούς– και απαγορεύσεις που επιβάλλει το περιβάλλον), της οποίας το υποκείμενο δεν έχει επίγνωση και η οποία εκδηλώνεται –ως κατάσταση συμβιβασμού– μέσω του συμπτώματος στο οποίο πραγματοποιείται, συχνά με συμβολική μορφή, είτε ο πόθος είτε η κατασταλτική δύναμη. Ως αιτία των υστερικών συμπτωμάτων δεν υπάρχει λοιπόν ένα τωρινό ψυχικό τραύμα, όπως πίστευε ο Σαρκό, αλλά μια σύγκρουση που έγινε στην παιδική ηλικία και που αφυπνίστηκε υπό ειδικές συνθήκες της ενηλικότητας. Η ανάμνηση των παιδικών ψυχικών τραυμάτων απωθήθηκε από τη συνείδηση ως δυσάρεστη και επέζησε στον ψυχικό μηχανισμό με τη μορφή ασυνείδητου περιεχομένου. Παρατηρώντας τις ψυχικές εκδηλώσεις των ασθενών, ο Φ. κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο δυναμισμός των ασυνείδητων ψυχικών τάσεων εκφράζεται όχι μόνο με το σύμπτωμα και τη συμπεριφορά, αλλά και στο όνειρο, που αντιπροσωπεύει τον αμεσότερο δρόμο για να γνωρίσουμε το ασυνείδητο. Το 1889 ο Φ. δοκίμασε την πρώτη θεραπεία, χρησιμοποιώντας –σε κατάσταση ύπνωσης– την τεχνική που η ίδια η ασθενής του Μπρόιερ είχε ονομάσει καθαρτική. Γρήγορα όμως εγκατέλειψε την τεχνική της ύπνωσης, γιατί όλοι οι ασθενείς δεν υπνωτίζονται και γιατί ανακάλυψε πως, όταν τους αφήνει ελεύθερους να εκφράσουν ήρεμα οποιαδήποτε σκέψη, φτάνουν ακόμα καλύτερα στην αποκάλυψη των οδυνηρών συγκινήσεων που εκτοπίστηκαν από τη συνείδηση. Όπως βλέπουμε η κλινική πείρα υποχρέωσε τον Φ. να μεταβάλει βαθμιαία την τεχνική που χρησιμοποιούσε για να επεξεργαστεί τη μέθοδο των ελεύθερων συνειρμών με αφυπνισμένο τον ασθενή, που γίνεται το βασικό όργανο της ψυχαναλυτικής τεχνικής: ο ασθενής καλείται να πει όλα όσα σκέπτεται. Την ίδια εποχή ο Φ. διαπίστωσε ότι όλοι οι ασθενείς έτρεφαν απέναντί του αισθήματα που δοκίμασαν στην παιδική τους ηλικία για τους γονείς τους (αγάπη και μίσος, τα οποία εναλλάσσονταν μεταξύ τους) και στο φαινόμενο αυτό έδωσε το όνομα της μεταβίβασης (transfert). Καθώς ο Μπρόιερ αρνιόταν να τον παρακολουθήσει στις νέες αντιλήψεις του, και κυρίως στην τελευταία, η συνεργασία τους σταμάτησε. Ήδη από το 1887 ο Φ. γνώρισε ένα Βερολινέζο ωτορινολαρυγγολόγο, τον Φλις, που είχε ευρύτατες ιατρικές και γενικές γνώσεις, πέρα από την ειδικότητά του, και για τον οποίο ο Φ. αισθάνθηκε αμέσως ζωηρό θαυμασμό και φιλία. Για περίπου 15 χρόνια θα διατηρήσει στενή επαφή μαζί του με συναντήσεις και αλληλογραφία: Οι αρχές της ψυχανάλυσης, Γράμματα στον Βίλχελμ Φλις, Προσχέδια και σημειώσεις των ετών 1887-1902, που εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του (το 1950). Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα ο Φλις θα είναι το μόνο πρόσωπο με το οποίο θα μπορέσει ο Φ. να διατηρήσει έναν επιστημονικό διάλογο, γιατί το ιατρικό περιβάλλον της Βιέννης τον επέκρινε και τον εγκατέλειψε έως το σημείο να αναγκαστεί το 1896 να διακόψει τις σχέσεις του με τις ιατρικές εταιρείες και να μην παρουσιάζει εκεί ανακοινώσεις για τις έρευνές του. Το 1897, έπειτα από ένα σύντομο ταξίδι στην Ιταλία, κατέληξε στη διατύπωση του οιδιπόδειου συμπλέγματος, αφού ανακάλυψε ότι οι σεξουαλικές επιθυμίες των παιδιών στρέφονται κατά κανόνα προς τον γονέα του αντίθετου φύλου. Οι βάσεις της ψυχανάλυσης έχουν τώρα μπει και το τελευταίο έτος του αιώνα ο Φ. έγραψε την Ερμηνεία των ονείρων (1900) που θεωρείται το σημαντικότερο από τα έργα του, γιατί λύνει πολλά αινίγματα της ονειρικής ζωής και ανοίγει τον δρόμο για τη γνώση της ασυνείδητης ψυχικής ζωής. Αμέσως μετά εκδόθηκε η Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής (1901), η οποία απέδειξε ότι τα ενδιαφέροντά του είχαν τώρα συγκεντρωθεί αποφασιστικά στα ψυχολογικά ζητήματα. Το 1901, αφού ξεπέρασε μια ελαφρά αγοραφοβία που είχε, ο Φ. ταξίδεψε στη Ρώμη πραγματοποιώντας παλιά επιθυμία του. Όταν γύρισε στη Βιέννη το ενδιαφέρον του για την ψυχανάλυση αυξήθηκε και αποφάσισε να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στη μελέτη των νευρωτικών ασθενών, και ταυτόχρονα βρήκε την αναγκαία υποστήριξη για να καταλάβει την πανεπιστημιακή έδρα που φιλοδοξούσε από χρόνια. Την ίδια αυτή περίοδο τερματίστηκε και η φιλία του με τον Φλις, εξαιτίας της έλλειψης κατανόησης και των επικρίσεων που ο τελευταίος είχε εκφράσει για το έργο του Φ., συγχρόνως όμως ο τελευταίος έσπασε και την απομόνωσή του. Το 1902 διορίστηκε καθηγητής και δημιούργησε μαζί με τον Στέκελ, τον Άντλερ και άλλους τον πρώτο πυρήνα εκείνου που από το 1910 και έπειτα θα γίνει η Διεθνής Εταιρεία Ψυχανάλυσης. Το 1906 είχε τις πρώτες επαφές με τον Γιουνγκ και το 1908 με τον Φερέντσι, ενώ τον ίδιο χρόνο έγινε το πρώτο Διεθνές Συνέδριο Ψυχανάλυσης. Το επόμενο έτος ο Φ. πήγε, μαζί με τον Γιουνγκ και τον Φερέντσι, στις ΗΠΑ για μια σειρά μαθημάτων στο πανεπιστήμιο Κλαρκ. Στο μεταξύ δημοσίευσε τις Τρεις μελέτες επί της θεωρίας της σεξουαλικότητας (1905), ερεύνησε τις σχέσεις μεταξύ της τέχνης και της ψυχανάλυσης στο Παραλήρημα και όνειρα στη «Γκραντίβα» του Β. Γιένσεν (1907) και στα δοκίμιά του για τον Λεονάρντο ντα Βίντσι (1910) και για τον Μωυσή του Μιχαήλ Aγγέλου (1914), ενώ ταυτόχρονα έριξε νέο φως στους πλέον αρχαϊκούς μηχανισμούς του υποσυνείδητου με το Τοτέμ και Ταμπού (1913), το βασικό έργο του στο πεδίο της ανθρωπολογίας. Eν τω μεταξύ ο Άντλερ και ο Γιουνγκ, το 1911 ο πρώτος και το 1914 ο δεύτερος, απομακρύνονται από τον Φ., γιατί αρνούνται να δεχτούν ένα μέρος από τις θεωρίες του για τη σεξουαλικότητα, η ζωή του όμως από την εποχή εκείνη ταυτίζεται με την ανάπτυξη της ψυχανάλυσης. Συμμετέχει σε διεθνή συνέδρια των ψυχαναλυτικών εταιρειών, που εν τω μεταξύ σχηματίστηκαν σε όλες σχεδόν τις χώρες, και παρουσιάζει εκεί τις εργασίες του. Σε ηλικία 64 ετών διορίστηκε επιτέλους τακτικός καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Βιέννης και το 1936 έγινε μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου. Όλα αυτά τα χρόνια, παρά την προχωρημένη ηλικία του και την κλονισμένη υγεία του, ο Φ. εξακολούθησε να εκδίδει έργα του: το 1916-17 εκδόθηκε, σε 2 τόμους, η Εισαγωγή στη μελέτη της ψυχανάλυσης, το 1920 το Πέραν της ηδονής, όπου επεξεργάζεται τις θεωρίες του για τα ένστικτα, το 1921 η Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ, το 1923 Το εγώ και το Εκείνο, το 1926 το Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος. Αφού γεννήθηκε ως μέθοδος για τη θεραπεία των νευρώσεων, το έργο του Φ., και κυρίως η αποκάλυψη των ασυνείδητων συγκρούσεων, έμελλε στη συνέχειά του να ανατρέψει την κλινική ψυχολογία και την ψυχιατρική, αλλά και να προσφέρει ερμηνείες και να συμβάλει σε πολλούς τομείς της τέχνης και της επιστήμης: από το πεδίο της λογοτεχνίας (που επεκτάθηκε κατόπιν και στον κινηματογράφο) και των εικαστικών τεχνών έως την εθνολογία, την ιστορία των θρησκειών, την παιδαγωγική και την εγκληματολογία. Προσωπογραφία του Φρόιντ, έργο του Μπεν Σαχν (ιδιωτική συλλογή, Ν. Υόρκη). Σχεδίασμα του Ζΐγκμουντ Φρόιντ για να παραστήσει τις έννοιες του Εγώ, του Υπερεγώ και του Αυτό από το ένα μέρος της συνείδησης, του προσυνειδητού και του υποσυνείδητου από το άλλο. Ο Ζίγκμουντ Φρόιντ, ιδρυτής της ψυχανάλυσης, με τη Μάρθα Μπερνάις, σε μια σπάνια φωτογραφία του 1885, την εποχή που ήταν αρραβωνιασμένοι.